ENKONDUKO (ReinhardHaupenthal)
p. 8 … la esploroj de Auld mantras, ke fakte estas tri homoj, kiuj kvankam preskaŭ samtempe, tamen sendepende, elfariĝis la Esperantan poezion: Miĥalski , Kalocsay kaj Baghy. Eble neniu alia poeto verkis tiom kvante Baghy.…ke la verkmaniero de Baghy estis kutime hasta, supraĵema. Tio, sendube unuflanke garantias al liaj verkoj ian sentordecon kaj naturecon, dum aliflanke ĝi rabas al ili la fajlitecon kaj poluron de la kaloĉaja poezio. … , ke Baghy neniam elpaŝis traduke.
p.9 Nun sentiĝas jam pli forte emon de Baghy al filozofiaj meditoj, kiuj lin frue kondukis al la aksiomo, kiu kvazaŭ ĉefmotivas liajn verkojn: Amo kreas pacon ― Pacamo konservas homecon ― Homeco estas plej alta idealo.
1.POETO FAJRAKORA, SED NE FAJRAKORA NUR
p.18 … des pli tiuj, kiuj havis kun li vere personajn rilatojn, ja rimarkis, ke li enfaze kaj spotane esprimis multajn emociojn； li flame kaj facile ekkorelis, kvankam, estasnte bonkora, li estis facile repacigebla; li emis saluti per boaaj brakumoj subitaj; li multe grimacis, larmis, ridetis, kriis, kisis.『造語要素des』; desinfekti = malinfekti, desodori= senodori, despanei= senpanei
p.19 Proprciosenta tasko permesas al ni rigardi la verkon de Baghy, kiel li rigardis Esperanton:
Vi estas suno, radias,Vi kun nova ĉarm’!
Malico mokas: “ vi makulojn havas!”
Sed tiuj de la suno mem ĉu gravas?
Ĝi estas tamen fonto de de l’ viviga varm’!
Kaj ni atentu la fakton, ked um la vivo Baghy videble evoluos kiel artisto: Ĉielarko kaj multaj poemoj en aŭtuna Foliaro impresas kiel verkoj finpoluritaj, detale prilaboritaj.Malico mokas: “ vi makulojn havas!”
Sed tiuj de la suno mem ĉu gravas?
Ĝi estas tamen fonto de de l’ viviga varm’!
p.19 Li scipovas nur hungaran kaj Esperanton; li havis ĉiujn kultuajn malavantaĵojn de malriĉeco. Kiel multaj malriĉaj aŭtodidaktoj, Baghy akiris valorajn sciojn, sed nesisteme.… Sed universitataj diplomoj ne estas solaj atestiloj pri intelektaj kvalitoj.
p.21 Kvankam muele kruela vivo ne permesis al li akiri la vastan literaturan kulturon de Kalocsay, li certe legis poemojn. Ŝajnas probable, Petofi multe influas lin, kaj eble aliaj hungaraj poetoj.
p.22 li ankaŭ ofte uzas strofoformojn konsterne malfacilajn, kaj subtenas tiujn formojn tra multaj ripetoj. …
p.24 Kelkfoje li uzas trofacilajn, nenion solvantajn rimedojn de nura interjekcio; sed li ofte kunmetas onomatopeojn vere enfazajn kaj taŭgajn. p.25 Ĝenerale la poemon de Baghy havas bone konstruitajn strukturojn; temas ne nur pri strofoformojn, sed pri sekvoj de ideoj; aranĝoj de bildoj aŭ tropoj; anekdotoj aŭ hisoroj organizitaj; signifaj kontrastoj, diarektiko, zorge preparitaj klimaksoj kaj surprizoj.
p.26 Kiam ni admiras la lertecon kaj intiman lingvosenton, per kiuj postaj verkistoj eluzas apartajn eblecojn de Esperanto, ekzemple Auld, Rossetti, Maura, Ragnarson, ni ne forgesu, ke estis Baghy kaj Kalocsay, kiuj pioniris tian plenan uzadon de ĝia fleksebleco.
ies intiama vivo, intima vizito, intima parolado, intima amiko, intimaj rilatoj
p.27 ; sed lia tuta temaro inkluzivas ne nur intimajn emociojn kaj personajn opiniojn, en kiuj eksteriĝas por prezenti la travivaĵojn de aliaj: premataj labolistoj, lacaj kamparanoj, suferantaj soldatoj, ĉiesulinoj, malriĉegaj senlaboruloj, kaj milit-invalidoj...
p.28 Inter liaj poemoj Ĉielarko mantras la plej konstante altan artan nivelon, kaj kelkrilate estas lia plej matura volume.
Por tiu verko li, laŭ siaj ebloj, esploris diversajn kulturojn kaj serioze pripensis la taskon de artisto, kiu volas propralingve, propramaniere, pritakti fremdan tradician legendon. Do tiu libro plej klare mantras la intelektan flankon de fajrakora poeto; …
Valoras studi dum kelkaj minutoj unu el la sufiĉe finitaj, ellaboritaj poemoj de Baghy. Mi elektis “ Homo de reloj”… ; ĝi kredeble sidas pli en la meze ol ĉe la pinto de lia multnivela verkaro… ; kaj ĉar ĝi bone ekzampligas ĝuste tiun malbirdecan, konscie intelektan laboron de Baghy, kiun mi enfazas la nuna prelego.
p.35 , ke asertis, tre vere por si mem;
Por kio vivas poeto?
Por semi amon en la kor’
Por semi amon en la kor’
p.36 , kiam komencanto petis, ke li skribu ion en albumo, li skribis:
Por rememori pri mi
vi petis unu penson.
Mi penas min esprimi:
Kulturu vian ― menson!
vi petis unu penson.
Mi penas min esprimi:
Kulturu vian ― menson!
Ⅱ. EN LA DIREKTON DE MATURA ESPERATA ROMANO
p.37 ,… romano devas enhavi minimume 50.000 vortojn.
PIV proponas, ke ‘la novelo distingiĝas disde la romono per kondensadode la rakonto, disde la fabelo per realism e la temo’
Pri la tri gravaj romonoj de Baghy,… Viktimoj; proks. 47.000 vortoj, Sur Sanga Tero; proks. 52.000vortoj, HUra!; proks. 120.000vortoj.
Paŭlo Paal; ĉ. 42.000vortoj.( la evoluado kaj karakter-prezentado estas laŭ skalo pli de romano ol de novelo; La Verda Koro estas tiel mallonga, nur proks.27000vortoj.
p.38 ( La Verda Koro) se ni konsideras ĝin rilate al ĝia cello, ĝi estas unika kaj senspirege virtoza verketo… Ĝia cello estas pedagogia. Baghy volis krei “ simplan legolibron” kun gradigitaj stilo al niaj novaj gesamidianoj,…
p.39 Paŭlo Paal estas romaneto, kiun mi deziras pli longa; mi suspektas, eĉ, ke iam Baghy planis ion pli grandskalan,…
p.44 Nikrasov: Nikolaj vadmil roviĉ, ruso, ĵurnalisto. Nask. 18 dec. 1900. E-isto de 1915. Lia kritiko eliras ĉefe el orginala sociologia vidpunkto. Li tradukis multajn rusajn poetojn. Li ankaŭ verkis multajn originalajn poemojn.
p.46 La siberiaj romanoj havas kelkajn verajn meritojn.
Unue, ili restas kortuŝaj; ili ne estas nur dokumentoj, historie tre interesaj, pri duonforgesitaj epokoj, sed universalecaj bildoj pri krueleco de homoj al homoj …
Due elstare bona estas la dialoga lingvaĵo de Baghy. Se li foje falis en troan teatrecon pro siaj pensokutimoj de aktoro, li ankaŭ almenaŭ sciis kiel verki paroleblan kaj kredeblan dialogo.
p.48 Laŭ la kriterioj de monda beletristiko, la kapablo verki vivsimilajn dialogojn kaj deiferencigi karakterojn kaj situaciojn per parolmanieroj estas kompleneble, io elementa; se en la historio de la esperanta literaruto tiu nova lerteco kaj realism de Baghy estis grava, pionira, epokfara afero.
p.49 (pri Hura!) … rekoni Hura! Kiel grandan romanon de Baghy kaj unu el la ĝisnunaj tri plej grandaj romanoj en Esperanto. ( La aliaj estas Kiel Akvo de l’ Rivero kaj La granda Kaldrono de Francis.)
p.52 Baghy forte puŝis la esperantan roanon en diarekto al plena matureco: siatempe nekompreneblre vivaj kaj naturecaj dialogoj kun diferencigitaj parolmanieroj; …
p.61 “Sonĝo pri Morto”… ; ĝia prozo estas ofte neordinare bela; la fantazio estas riĉa, larĝhorizonta, inventema; enestas multaj interesaj pensigaj pensoj pri filozofiaj demandoj; sed mi verdiktas … kaj ke ĝi ne sukcesas kiel tuto.
p.64 Temo, kiu ripetiĝas tra la verkaro de Baghy, estas tiu de seksa malfido, ĵaluzokaj pardon; la temo de la noveloj “ Nur homoj”, “ Sinjoro Melonkapo” kaj “ Kancero de Animo”. Kvankam la temo iom obsedis Baghy, kredeble pro propraj intimaj suferegoj dun la epoko de lia reveno el Siberio.
“ Sinjoro Melonkapo” estas mallonga, sed bele konstruita kaj lerte oblikva rakonto…
Emba: Baranyai Imre, hungaro nask. 1902. Pentraĵagento. Propagandas E-on en social-demokrataj rondoj. Membrano de SAT. kunlaboranto de la Enciklopedio.
Totsche (toĉe) Lajos, nask. 1902. “De paĝo al paĝo”
p.65 Nur Homo ; ĝi sukcesas kiel grava, universala kontraŭmilita verko sen propagandecaj aŭ stereotipaj trudaĝoj; ĝi simple montras, per mikroskopa gvatado al tri specimenoj, kiel militaj disŝiroj detruas homajn rilatojn, kaj eĉ sen kugloj traboras homajn korojn.
Kancero de Animo (p.67) Ĉi tiu novelo, kontraste al “Nur Homo”, estas ironia, oblikva, iom uzas metodojn de krimimalaromano per elvoki situaciokn vere tragikajn.
p.68 Multrilate Printempo en la Aŭtuno estas artverkoa subtile ekvilibra; en la dolĉon miksiĝas acideto kaj amaro.
p.70 Estus pli facile, ripeti ion, kion oni jam aplaŭdis, ekzemple krei novajn aventurojn de Mihok; sed Baghy elektis vojon malpli facilan, sur kiu partaj fiaskoj estis ne eviteblaj.
p.71-72 Multaj bonekaj tradukoj en nacilingvaj dramaj majstroverkoj, kaj multaj sukcesaj teatraj prezentadoj de tradukoj, ja, plene pruvas la taŭgecon de nia lingvo por teatro; sed nia originala dramo restas malriĉa, amatora.
p.80 Sonĝe sub Pomarbo estas io alia; laŭ Baghy, “triakta lirika komedio en ses fantaziaj bildoj”. Ĝis nun ĝi estas eksterdube la ĉefverko de nia drama literaturo; tamen mi ne povas senrezerve taksi ĝin plensukcesa.
p.84 Verŝajne estas la ekzisto de tiaj travivaĵoj, kiu pelas nin al komcepto de eterno ne kiel senfina tempodaŭro, sed kiel ia estertempa esteco, io kvalite malsama al nia konata tempomondo. Ankaŭ universala estas kontraŭvola kompreno, ke, eĉ ni subjektive sentas, ke ni staras sur la pinto de vivo, pura ekstaza esteco ne estas por ni homoj; ni devas rilati kun la tempofluo kaj aktivi la vivo.
p.88 Eble estis pli bone, legi Sonĝe sub la Pomarbo kiel poemon, ol kiel dramon, almenaŭ ĝis oni povos vere spekti ĝin kiel dramon.
Sed li estis nia granda drama pioniro, kiu komprenis profisie pri artoj de la teatro… ; kiu pruvis, ke Esperanto plene taŭgas por tragedio, komedio, farso, skeĉo, poezia dramo. Li nemezureble staras super ĉiuj ni aliaj.
Ⅳ ANKORAŬ NIA GRAVA DRAMVERKISTO
p.71-72 Multaj bonekaj tradukoj en nacilingvaj dramaj majstroverkoj, kaj multaj sukcesaj teatraj prezentadoj de tradukoj, ja, plene pruvas la taŭgecon de nia lingvo por teatro; sed nia originala dramo restas malriĉa, amatora.
p.80 Sonĝe sub Pomarbo estas io alia; laŭ Baghy, “triakta lirika komedio en ses fantaziaj bildoj”. Ĝis nun ĝi estas eksterdube la ĉefverko de nia drama literaturo; tamen mi ne povas senrezerve taksi ĝin plensukcesa.
p.84 Verŝajne estas la ekzisto de tiaj travivaĵoj, kiu pelas nin al komcepto de eterno ne kiel senfina tempodaŭro, sed kiel ia estertempa esteco, io kvalite malsama al nia konata tempomondo. Ankaŭ universala estas kontraŭvola kompreno, ke, eĉ ni subjektive sentas, ke ni staras sur la pinto de vivo, pura ekstaza esteco ne estas por ni homoj; ni devas rilati kun la tempofluo kaj aktivi la vivo.
p.88 Eble estis pli bone, legi Sonĝe sub la Pomarbo kiel poemon, ol kiel dramon, almenaŭ ĝis oni povos vere spekti ĝin kiel dramon.
Sed li estis nia granda drama pioniro, kiu komprenis profisie pri artoj de la teatro… ; kiu pruvis, ke Esperanto plene taŭgas por tragedio, komedio, farso, skeĉo, poezia dramo. Li nemezureble staras super ĉiuj ni aliaj.
Ⅴ. POEZIA PERSONECO KIEL MEMSTARA ARTVERKO
p.90 Auld priskribas Baghy kiel “post ZAmenhof, la plej popular esperatisto en la mondo”, kaj asertis, ke “ l aminda karaktero de la aŭtoro ĉiam trudiĝis inter liaj verkoj kaj la kritikistoj, tiel ke estis kvazaŭ blasfeme sugesti, ke ie-tie la artistoj falis aŭ lamis.
, ekzistas recenzoj pri Baghy-verkoj ne nur nefavoraj, sed maljustaj kaj eĉ kruele insultaj. Amindeco garantias amatecon; grandskala amateco povas en si mem veki malicon eĉ aktivaj de enviantoj.
p.91 Se Baghy estus nenion verkinta, liaj servoj al Esperanto restus grandaj kaj unikaj.
p.92. < letero de Baghy> …mi ĉion faras laŭsisteme en la literature laboro ne forgesante pri tio, ke nia “ deligenta kolegaro” ankoraŭ ŝatas la simplaan lingvaĵon kaj ne tre komplikajn temojn. Se iu iam prenos al si taskon tralegi miajn skribaĵojn, li certe povos konstati, ke tiu vagabondfantazia J. B. almenaŭ respektis la bezonojn de nia literature evoluo kaj bonvole servis por doni al la kursanoj.
“… mi neniam verkis por la kritikistoj, por postparolantoj; sed mia verkis por tiaj simplaaanimaj homoj, kaiaj estas mi mem kaj plimulto sw ĝuantoj de nia literaturo.
p.93 ; li esprimis timon, ke trod a neologismoj el eŭropaj lingvoj kalfaciligos lernadon de la lingvo por azianoj… , unuflanke Baghy, kiu celis servi tujajn, amasajn bezonojn sed tiurvoje kreis artverkojn; kaj aliflanke Kalocsay, kiu pli celis krei altnivelajn artverkojn, volis jam puŝi nian ligvon ĝis limoj de esprimeblecoj laŭ altaj mondliteraruraj artkriterioj, …, kaj tiuvoje tre larĝigis interektajn perspetivojn de Esperanto.
p.94 Ni ne forgesu,ke instuisto kiel Baghy ne nur multe instruadis Esperanton; li ankaŭ instruis, plej parto per ekzemplo, pri instruistaj artoj, …
p.95 Li tre aktivis ankaŭ sur tereno de tutmonda Movado… ; li penadis en pluraj kompleksaj, malfaĉilaj situadioj helpi al unueco, tpleremo kaj saĝa pada kunlaborado; kaj absolute mankis ĉe li persona vanteco aŭ potenc-avido.
p.95~p/98 < pri Publika Letero>
do liaj laboroj por Esperanto donus al li eĉ altan lokon en la esperanta panteono, tute sen lia literature kontribuaĵo.
… Ni ne forgesu, dum granda parto de lia vivo, pro enlandaj plitikaj situacioj, lia primovada laboro postulis de lit re delikatajn ekvilibrojn, deplomatecajn takuton, ofte eĉ ian ruzecon tute ne naturan aŭ agrabla al tiu sincerega, ver-ama homo; kaj ofte eĉ endanĝerigis lin.
p.99~ p.103 < pri malsanaj, malriĉa vivo de Baghy>
p.102~p.103 , < pri rialto kun la edzino
p.104 < pri rialto kun tiam reĝimo
; li estis kontoraŭ-faŝista, ankaŭ forta patriota hungaro, kvankam li abomenis ŝovismo; sed dum lia tuta vivo li devis pensi danĝeroj de herezoserĉado, miskompreno aŭ malice misprezentado. Verkidto kiel Baghy bezonas spacon por esplori la vivon kaj serĉi la veron; brokrataj pendantaĵoj lin limigante kaj timigante tre malhelpis ne nur la homon, sed artiston.
Etmensaj brokratoj malhelpis multmaniere. Dun “ Granda Silento” ili malaperigis multajn leterojn liajn al eksterlandaj geamikoj, aŭ iliajn leterojn al li… Post 1956, ĉio tia ege pli boniĝsis. Tamen ―
en 1957 li intencis ĉeesti la Universalan Kongreson en Marsejo; li havis la komision de ministrio, valuton vojaĝbileton, vizon; sed iu burokrato minora, kiu … , tro longe retenis lian pawporton kaj seniluzigis lin kaj centojn da esperantistoj.
p.105 en 1960, mi, jam farante prelegvojaĝon en Hungarlando, aranĝis por Baghy similan vojaĝon en Britujo… Multaj el ni en Britujo fabore laboris, aranĝis programon ne nur culture valoran, sed espereble sanigan kaj agrablan por li; ĉio estis preta, kiam iu (tielnomita esperantisto!) ial intervenes, pork e li ne ricevu pasporton. Li mem ne certas, sed kredis, ke la vera motive de tiu persono estis envoi.
L. Kökey ; Lojos, hungaro Nask. 31 majp 1897. E-isto de 1919. 1928~1930 redaktoro kaj eldonisto de H.Heroldo. laboris por ankaŭ Paneŭropa Movado. Redaktoro de la Enciklopedio.
p.106~ 109 < pri karktero kaj trajtoj de Baghy>
p.107 Baghy lasis ĉe mi la impreson, ke li ne tiel celis, egocenre sanktuleca, ke tiu Baghy estu bona homo, sed ke aliaj homoj, kaj kelkaj valoraj celoj ― paco, toleremo, interhoma kaj internacia kompremo, kompato, justemo; kaj Esperanto, por li tiel essence ligita kun paco, farteco, kaj justeco ― ricevu la fidelajn servojn de tiu malgrava Baghy. Unu el liaj favorataj frazoj pri prindipoj estis; “Ni ne penu savi la homaron; ni penu nur servi la homaron,”
PIV proponas, ke ‘la novelo distingiĝas disde la romono per kondensadode la rakonto, disde la fabelo per realism e la temo’
Pri la tri gravaj romonoj de Baghy,… Viktimoj; proks. 47.000 vortoj, Sur Sanga Tero; proks. 52.000vortoj, HUra!; proks. 120.000vortoj.
Paŭlo Paal; ĉ. 42.000vortoj.( la evoluado kaj karakter-prezentado estas laŭ skalo pli de romano ol de novelo; La Verda Koro estas tiel mallonga, nur proks.27000vortoj.
p.38 ( La Verda Koro) se ni konsideras ĝin rilate al ĝia cello, ĝi estas unika kaj senspirege virtoza verketo… Ĝia cello estas pedagogia. Baghy volis krei “ simplan legolibron” kun gradigitaj stilo al niaj novaj gesamidianoj,…
p.39 Paŭlo Paal estas romaneto, kiun mi deziras pli longa; mi suspektas, eĉ, ke iam Baghy planis ion pli grandskalan,…
p.44 Nikrasov: Nikolaj vadmil roviĉ, ruso, ĵurnalisto. Nask. 18 dec. 1900. E-isto de 1915. Lia kritiko eliras ĉefe el orginala sociologia vidpunkto. Li tradukis multajn rusajn poetojn. Li ankaŭ verkis multajn originalajn poemojn.
p.46 La siberiaj romanoj havas kelkajn verajn meritojn.
Unue, ili restas kortuŝaj; ili ne estas nur dokumentoj, historie tre interesaj, pri duonforgesitaj epokoj, sed universalecaj bildoj pri krueleco de homoj al homoj …
Due elstare bona estas la dialoga lingvaĵo de Baghy. Se li foje falis en troan teatrecon pro siaj pensokutimoj de aktoro, li ankaŭ almenaŭ sciis kiel verki paroleblan kaj kredeblan dialogo.
p.48 Laŭ la kriterioj de monda beletristiko, la kapablo verki vivsimilajn dialogojn kaj deiferencigi karakterojn kaj situaciojn per parolmanieroj estas kompleneble, io elementa; se en la historio de la esperanta literaruto tiu nova lerteco kaj realism de Baghy estis grava, pionira, epokfara afero.
p.49 (pri Hura!) … rekoni Hura! Kiel grandan romanon de Baghy kaj unu el la ĝisnunaj tri plej grandaj romanoj en Esperanto. ( La aliaj estas Kiel Akvo de l’ Rivero kaj La granda Kaldrono de Francis.)
p.52 Baghy forte puŝis la esperantan roanon en diarekto al plena matureco: siatempe nekompreneblre vivaj kaj naturecaj dialogoj kun diferencigitaj parolmanieroj; …
Ⅲ. LA MULTSPECAJ NOVELOJ DE BAGHY
p.55 Ĉe la fino de la poemaro Pilgrimo troviĝas dektri paĝoj de tiel-nomitaj “spiltoj”; ni povsus nomi ĝi prozopoemoj;p.61 “Sonĝo pri Morto”… ; ĝia prozo estas ofte neordinare bela; la fantazio estas riĉa, larĝhorizonta, inventema; enestas multaj interesaj pensigaj pensoj pri filozofiaj demandoj; sed mi verdiktas … kaj ke ĝi ne sukcesas kiel tuto.
p.64 Temo, kiu ripetiĝas tra la verkaro de Baghy, estas tiu de seksa malfido, ĵaluzokaj pardon; la temo de la noveloj “ Nur homoj”, “ Sinjoro Melonkapo” kaj “ Kancero de Animo”. Kvankam la temo iom obsedis Baghy, kredeble pro propraj intimaj suferegoj dun la epoko de lia reveno el Siberio.
“ Sinjoro Melonkapo” estas mallonga, sed bele konstruita kaj lerte oblikva rakonto…
Emba: Baranyai Imre, hungaro nask. 1902. Pentraĵagento. Propagandas E-on en social-demokrataj rondoj. Membrano de SAT. kunlaboranto de la Enciklopedio.
Totsche (toĉe) Lajos, nask. 1902. “De paĝo al paĝo”
p.65 Nur Homo ; ĝi sukcesas kiel grava, universala kontraŭmilita verko sen propagandecaj aŭ stereotipaj trudaĝoj; ĝi simple montras, per mikroskopa gvatado al tri specimenoj, kiel militaj disŝiroj detruas homajn rilatojn, kaj eĉ sen kugloj traboras homajn korojn.
Kancero de Animo (p.67) Ĉi tiu novelo, kontraste al “Nur Homo”, estas ironia, oblikva, iom uzas metodojn de krimimalaromano per elvoki situaciokn vere tragikajn.
p.68 Multrilate Printempo en la Aŭtuno estas artverkoa subtile ekvilibra; en la dolĉon miksiĝas acideto kaj amaro.
p.70 Estus pli facile, ripeti ion, kion oni jam aplaŭdis, ekzemple krei novajn aventurojn de Mihok; sed Baghy elektis vojon malpli facilan, sur kiu partaj fiaskoj estis ne eviteblaj.
Ⅳ. ANKORAŬ NIA GRAVA DRAMVERKISTO
p.71-72 Multaj bonekaj tradukoj en nacilingvaj dramaj majstroverkoj, kaj multaj sukcesaj teatraj prezentadoj de tradukoj, ja, plene pruvas la taŭgecon de nia lingvo por teatro; sed nia originala dramo restas malriĉa, amatora.
p.80 Sonĝe sub Pomarbo estas io alia; laŭ Baghy, “triakta lirika komedio en ses fantaziaj bildoj”. Ĝis nun ĝi estas eksterdube la ĉefverko de nia drama literaturo; tamen mi ne povas senrezerve taksi ĝin plensukcesa.
p.84 Verŝajne estas la ekzisto de tiaj travivaĵoj, kiu pelas nin al komcepto de eterno ne kiel senfina tempodaŭro, sed kiel ia estertempa esteco, io kvalite malsama al nia konata tempomondo. Ankaŭ universala estas kontraŭvola kompreno, ke, eĉ ni subjektive sentas, ke ni staras sur la pinto de vivo, pura ekstaza esteco ne estas por ni homoj; ni devas rilati kun la tempofluo kaj aktivi la vivo.
p.88 Eble estis pli bone, legi Sonĝe sub la Pomarbo kiel poemon, ol kiel dramon, almenaŭ ĝis oni povos vere spekti ĝin kiel dramon.
Sed li estis nia granda drama pioniro, kiu komprenis profisie pri artoj de la teatro… ; kiu pruvis, ke Esperanto plene taŭgas por tragedio, komedio, farso, skeĉo, poezia dramo. Li nemezureble staras super ĉiuj ni aliaj.
Ⅳ ANKORAŬ NIA GRAVA DRAMVERKISTO
p.71-72 Multaj bonekaj tradukoj en nacilingvaj dramaj majstroverkoj, kaj multaj sukcesaj teatraj prezentadoj de tradukoj, ja, plene pruvas la taŭgecon de nia lingvo por teatro; sed nia originala dramo restas malriĉa, amatora.
p.80 Sonĝe sub Pomarbo estas io alia; laŭ Baghy, “triakta lirika komedio en ses fantaziaj bildoj”. Ĝis nun ĝi estas eksterdube la ĉefverko de nia drama literaturo; tamen mi ne povas senrezerve taksi ĝin plensukcesa.
p.84 Verŝajne estas la ekzisto de tiaj travivaĵoj, kiu pelas nin al komcepto de eterno ne kiel senfina tempodaŭro, sed kiel ia estertempa esteco, io kvalite malsama al nia konata tempomondo. Ankaŭ universala estas kontraŭvola kompreno, ke, eĉ ni subjektive sentas, ke ni staras sur la pinto de vivo, pura ekstaza esteco ne estas por ni homoj; ni devas rilati kun la tempofluo kaj aktivi la vivo.
p.88 Eble estis pli bone, legi Sonĝe sub la Pomarbo kiel poemon, ol kiel dramon, almenaŭ ĝis oni povos vere spekti ĝin kiel dramon.
Sed li estis nia granda drama pioniro, kiu komprenis profisie pri artoj de la teatro… ; kiu pruvis, ke Esperanto plene taŭgas por tragedio, komedio, farso, skeĉo, poezia dramo. Li nemezureble staras super ĉiuj ni aliaj.
Ⅴ. POEZIA PERSONECO KIEL MEMSTARA ARTVERKO
p.90 Auld priskribas Baghy kiel “post ZAmenhof, la plej popular esperatisto en la mondo”, kaj asertis, ke “ l aminda karaktero de la aŭtoro ĉiam trudiĝis inter liaj verkoj kaj la kritikistoj, tiel ke estis kvazaŭ blasfeme sugesti, ke ie-tie la artistoj falis aŭ lamis.
, ekzistas recenzoj pri Baghy-verkoj ne nur nefavoraj, sed maljustaj kaj eĉ kruele insultaj. Amindeco garantias amatecon; grandskala amateco povas en si mem veki malicon eĉ aktivaj de enviantoj.
p.91 Se Baghy estus nenion verkinta, liaj servoj al Esperanto restus grandaj kaj unikaj.
p.92. < letero de Baghy> …mi ĉion faras laŭsisteme en la literature laboro ne forgesante pri tio, ke nia “ deligenta kolegaro” ankoraŭ ŝatas la simplaan lingvaĵon kaj ne tre komplikajn temojn. Se iu iam prenos al si taskon tralegi miajn skribaĵojn, li certe povos konstati, ke tiu vagabondfantazia J. B. almenaŭ respektis la bezonojn de nia literature evoluo kaj bonvole servis por doni al la kursanoj.
“… mi neniam verkis por la kritikistoj, por postparolantoj; sed mia verkis por tiaj simplaaanimaj homoj, kaiaj estas mi mem kaj plimulto sw ĝuantoj de nia literaturo.
p.93 ; li esprimis timon, ke trod a neologismoj el eŭropaj lingvoj kalfaciligos lernadon de la lingvo por azianoj… , unuflanke Baghy, kiu celis servi tujajn, amasajn bezonojn sed tiurvoje kreis artverkojn; kaj aliflanke Kalocsay, kiu pli celis krei altnivelajn artverkojn, volis jam puŝi nian ligvon ĝis limoj de esprimeblecoj laŭ altaj mondliteraruraj artkriterioj, …, kaj tiuvoje tre larĝigis interektajn perspetivojn de Esperanto.
p.94 Ni ne forgesu,ke instuisto kiel Baghy ne nur multe instruadis Esperanton; li ankaŭ instruis, plej parto per ekzemplo, pri instruistaj artoj, …
p.95 Li tre aktivis ankaŭ sur tereno de tutmonda Movado… ; li penadis en pluraj kompleksaj, malfaĉilaj situadioj helpi al unueco, tpleremo kaj saĝa pada kunlaborado; kaj absolute mankis ĉe li persona vanteco aŭ potenc-avido.
p.95~p/98 < pri Publika Letero>
do liaj laboroj por Esperanto donus al li eĉ altan lokon en la esperanta panteono, tute sen lia literature kontribuaĵo.
… Ni ne forgesu, dum granda parto de lia vivo, pro enlandaj plitikaj situacioj, lia primovada laboro postulis de lit re delikatajn ekvilibrojn, deplomatecajn takuton, ofte eĉ ian ruzecon tute ne naturan aŭ agrabla al tiu sincerega, ver-ama homo; kaj ofte eĉ endanĝerigis lin.
p.99~ p.103 < pri malsanaj, malriĉa vivo de Baghy>
p.102~p.103 , < pri rialto kun la edzino
p.104 < pri rialto kun tiam reĝimo
; li estis kontoraŭ-faŝista, ankaŭ forta patriota hungaro, kvankam li abomenis ŝovismo; sed dum lia tuta vivo li devis pensi danĝeroj de herezoserĉado, miskompreno aŭ malice misprezentado. Verkidto kiel Baghy bezonas spacon por esplori la vivon kaj serĉi la veron; brokrataj pendantaĵoj lin limigante kaj timigante tre malhelpis ne nur la homon, sed artiston.
Etmensaj brokratoj malhelpis multmaniere. Dun “ Granda Silento” ili malaperigis multajn leterojn liajn al eksterlandaj geamikoj, aŭ iliajn leterojn al li… Post 1956, ĉio tia ege pli boniĝsis. Tamen ―
en 1957 li intencis ĉeesti la Universalan Kongreson en Marsejo; li havis la komision de ministrio, valuton vojaĝbileton, vizon; sed iu burokrato minora, kiu … , tro longe retenis lian pawporton kaj seniluzigis lin kaj centojn da esperantistoj.
p.105 en 1960, mi, jam farante prelegvojaĝon en Hungarlando, aranĝis por Baghy similan vojaĝon en Britujo… Multaj el ni en Britujo fabore laboris, aranĝis programon ne nur culture valoran, sed espereble sanigan kaj agrablan por li; ĉio estis preta, kiam iu (tielnomita esperantisto!) ial intervenes, pork e li ne ricevu pasporton. Li mem ne certas, sed kredis, ke la vera motive de tiu persono estis envoi.
L. Kökey ; Lojos, hungaro Nask. 31 majp 1897. E-isto de 1919. 1928~1930 redaktoro kaj eldonisto de H.Heroldo. laboris por ankaŭ Paneŭropa Movado. Redaktoro de la Enciklopedio.
p.106~ 109 < pri karktero kaj trajtoj de Baghy>
p.107 Baghy lasis ĉe mi la impreson, ke li ne tiel celis, egocenre sanktuleca, ke tiu Baghy estu bona homo, sed ke aliaj homoj, kaj kelkaj valoraj celoj ― paco, toleremo, interhoma kaj internacia kompremo, kompato, justemo; kaj Esperanto, por li tiel essence ligita kun paco, farteco, kaj justeco ― ricevu la fidelajn servojn de tiu malgrava Baghy. Unu el liaj favorataj frazoj pri prindipoj estis; “Ni ne penu savi la homaron; ni penu nur servi la homaron,”
※コメント投稿者のブログIDはブログ作成者のみに通知されます