裏 RjpWiki

Julia ときどき R, Python によるコンピュータプログラム,コンピュータ・サイエンス,統計学

算額(その865)

2024年04月19日 | Julia

算額(その865)

岩手県平泉町 中尊寺阿弥陀堂(中尊寺地蔵院にて保管) 安政6年(1859)
http://www.wasan.jp/iwate/chusonji3.html

牧下英世:数学史を取り入れた授業実践―算額の教材化と総合的な学習―,2000筑波大学附属駒場論集第40集
https://tsukuba.repo.nii.ac.jp/record/6486/files/10.pdf

外円内に,水平な弦を 1 本と斜線を 2 本描き,区画された領域に大円 1 個と等円 3 個を入れる。外円と大円の直径がわかったとき,等円の直径はいかほどか。

弦と y 軸の交点座標を (0, y)
外円と斜線の交点を (x00, y00), (01, y01)
外円の半径と中心座標を R, (0, 0)
大円の半径と中心座標を r1, (0, r1 - R)
等円の半径と中心座標を r2, (0, R - r2), (x2, y + r2)
とおき,以下の連立方程式の数値解を求める。

include("julia-source.txt");

using SymPy
@syms R::positive, r1::positive, r2::positive,
     x2::positive, y::positive, x00::positive,
     y00::positice,  x01::positive, y01::positive, d
y = 2r1 - R
eq1 = dist(x01, y01, -x00, y00, x2, y + r2) - r2^2
eq2 = dist(-x01, y01, x00, y00, 0, R - r2) - r2^2
eq3 = dist(-x01, y01, x00, y00, 0, r1 - R) - r1^2
eq4 = x2^2 + (y + r2)^2 - (R - r2)^2
eq5 = (x01^2 + y01^2) - R^2
eq6 = (x00^2 + y00^2) - R^2
eq1 = numerator(apart(eq1, d)) |> simplify
eq2 = numerator(apart(eq2, d)) |> simplify
eq3 = numerator(apart(eq3, d)) |> simplify;

using NLsolve

function nls(func, params...; ini = [0.0])
   if typeof(ini) <: Number
       r = nlsolve((vout, vin) -> vout[1] = func(vin[1], params..., [ini]), ftol=big"1e-40")
       v = r.zero[1]
   else
       r = nlsolve((vout, vin)->vout .= func(vin, params...), ini, ftol=big"1e-40")
       v = r.zero
   end
   return Float64.(v), r.f_converged
end;

function H(u)
   (r2, x2, x00, y00, x01, y01) = u
   return [
R^2*x00^2 + 2*R^2*x00*x01 + R^2*x01^2 - 4*R*r1*x00^2 - 8*R*r1*x00*x01 - 4*R*r1*x01^2 - 2*R*r2*x00^2 - 4*R*r2*x00*x01 - 2*R*r2*x01^2 + 2*R*x00^2*y01 + 2*R*x00*x01*y00 + 2*R*x00*x01*y01 - 2*R*x00*x2*y00 + 2*R*x00*x2*y01 + 2*R*x01^2*y00 - 2*R*x01*x2*y00 + 2*R*x01*x2*y01 + 4*r1^2*x00^2 + 8*r1^2*x00*x01 + 4*r1^2*x01^2 + 4*r1*r2*x00^2 + 8*r1*r2*x00*x01 + 4*r1*r2*x01^2 - 4*r1*x00^2*y01 - 4*r1*x00*x01*y00 - 4*r1*x00*x01*y01 + 4*r1*x00*x2*y00 - 4*r1*x00*x2*y01 - 4*r1*x01^2*y00 + 4*r1*x01*x2*y00 - 4*r1*x01*x2*y01 - r2^2*y00^2 + 2*r2^2*y00*y01 - r2^2*y01^2 - 2*r2*x00^2*y01 - 2*r2*x00*x01*y00 - 2*r2*x00*x01*y01 + 2*r2*x00*x2*y00 - 2*r2*x00*x2*y01 - 2*r2*x01^2*y00 + 2*r2*x01*x2*y00 - 2*r2*x01*x2*y01 + x00^2*y01^2 + 2*x00*x01*y00*y01 - 2*x00*x2*y00*y01 + 2*x00*x2*y01^2 + x01^2*y00^2 - 2*x01*x2*y00^2 + 2*x01*x2*y00*y01 + x2^2*y00^2 - 2*x2^2*y00*y01 + x2^2*y01^2,  # eq1
R^2*x00^2 + 2*R^2*x00*x01 + R^2*x01^2 - 2*R*r2*x00^2 - 4*R*r2*x00*x01 - 2*R*r2*x01^2 - 2*R*x00^2*y01 - 2*R*x00*x01*y00 - 2*R*x00*x01*y01 - 2*R*x01^2*y00 - r2^2*y00^2 + 2*r2^2*y00*y01 - r2^2*y01^2 + 2*r2*x00^2*y01 + 2*r2*x00*x01*y00 + 2*r2*x00*x01*y01 + 2*r2*x01^2*y00 + x00^2*y01^2 + 2*x00*x01*y00*y01 + x01^2*y00^2,  # eq2
R^2*x00^2 + 2*R^2*x00*x01 + R^2*x01^2 - 2*R*r1*x00^2 - 4*R*r1*x00*x01 - 2*R*r1*x01^2 + 2*R*x00^2*y01 + 2*R*x00*x01*y00 + 2*R*x00*x01*y01 + 2*R*x01^2*y00 - r1^2*y00^2 + 2*r1^2*y00*y01 - r1^2*y01^2 - 2*r1*x00^2*y01 - 2*r1*x00*x01*y00 - 2*r1*x00*x01*y01 - 2*r1*x01^2*y00 + x00^2*y01^2 + 2*x00*x01*y00*y01 + x01^2*y00^2,  # eq3
x2^2 - (R - r2)^2 + (-R + 2*r1 + r2)^2,  # eq4
-R^2 + x01^2 + y01^2,  # eq5
-R^2 + x00^2 + y00^2,  # eq6
   ]
end;
R = 10
r1 = 7
iniv = R .* BigFloat[0.24326219426446974, 0.5286032540384469, 0.9666966139569063, -0.2559250995198634, 0.5325907580969444, 0.8463728991347266]
res = nls(H, ini=iniv)

   ([2.1106684356050365, 4.9901186161311815, 9.935099850667232, -1.137449320748823, 5.01652946256841, 8.65068969222588], true)

外円の直径が 20,大円の直径が 14 のとき,等円の直径は 4.221336871210073 である。

その他のパラメータは以下のとおりである。

   R = 10;  r1 = 7;  y = 4;  r2 = 2.11067;  x2 = 4.99012;  x00 = 9.9351;  y00 = -1.13745;  x01 = 5.01653;  y01 = 8.65069

算額に書かれている術は次のとおりである。注
術曰置外圓径大圓径以除之開平方加一個以除外圓径二段内減大圓径除得等圓径合問

現代文で書くと,以下のようになろう。
外円の直径を大円の直径で割り,この平方根を求め,1 を加えたもので,外円の直径を 2 倍したものを割り,大円の直径を引くと等円の直径が得られる,これは問に合っている。

式で書くと,外円,大円の直径をそれぞれ「外」,「大」とすれば,2外/(sqrt(外/大) + 1) - 大 で,外円の直径が 20,大円の直径が 14 のとき,等円の直径が 4.22133687121007 であるとわかる。
これは,上に述べた数値解と一致する。

注:牧下は術の前半 17 文字を抜いてるので,意味をなさなくなっている。wasan.jp の算額の写真は不鮮明であるがここに書いたものと相違ない(数値解と一致するので間違いない)。

外 = 20
大 = 14
2外/(sqrt(外/大) + 1) - 大 |> println

   4.22133687121007

function draw(more=false)
   pyplot(size=(500, 500), grid=false, aspectratio=1, label="", fontfamily="IPAMincho")
   # R = 1
   # r1 = 0.65
   y = 2r1 - R
   (r2, x2, x00, y00, x01, y01) = [28, 60, 110, -32, 60, 97]
   (r2, x2, x00, y00, x01, y01) = res[1]
   println("外円の直径が $(2R),大円の直径が $(2r1) のとき,等円の直径は $(2r2) である。")
   @printf("R = %g;  r1 = %g;  y = %g;  r2 = %g;  x2 = %g;  x00 = %g;  y00 = %g;  x01 = %g;  y01 = %g\n", R, r1, y, r2, x2, x00, y00, x01, y01)
   plot()
   circle(0, 0, R)
   circle(0, r1 - R, r1, :blue)
   circle(0, R - r2, r2, :green)
   circle2(x2, y + r2, r2, :green)
   x0 = sqrt(R^2 - y^2)
   segment(-x0, y, x0, y, :magenta)
   segment(-x01, y01, x00, y00)
   segment(x01, y01, -x00, y00)
   if more
       delta = (fontheight = (ylims()[2]- ylims()[1]) / 500 * 10 * 2) /3  # size[2] * fontsize * 2
       hline!([0], color=:gray80, lw=0.5)
       vline!([0], color=:gray80, lw=0.5)
       point(0, R - r2, "等円:r2\n(0,R-r2)", :green, :center, delta=-delta/2)
       point(x2, y + r2, "等円:r2\n(x2,y+r2)", :green, :center, delta=-delta/2)
       point(0, r1 - R, "大円:r1\n(0,r1-R)", :blue, :center, delta=-delta/2)
       point(x00, y00, "(x00,y00)", :red, :right, delta=-delta/2, deltax=-delta/2)
       point(x01, y01, "(x01,y01)", :red, :left, :bottom, delta=delta/2)
   end
end;

コメント
  • X
  • Facebookでシェアする
  • はてなブックマークに追加する
  • LINEでシェアする

算額(その864)

2024年04月19日 | Julia

算額(その864)

岩手県平泉町 中尊寺阿弥陀堂(中尊寺地蔵院にて保管) 安政6年(1859)
http://www.wasan.jp/iwate/chusonji3.html

牧下英世:数学史を取り入れた授業実践―算額の教材化と総合的な学習―,2000筑波大学附属駒場論集第40集
https://tsukuba.repo.nii.ac.jp/record/6486/files/10.pdf

正方形内に正三角形と斜線,甲円と乙円が入っている。甲円と乙円の直径の差がわかっているとき,正方形の一辺の長さを求めよ。

正方形の一辺の長さを 2a
甲円の半径と中心座標を r1, (2a - r1, y1)
乙円の半径と中心座標を r2, (r2, y2); r1 > r2
直径の差を K; r1 = r2 + K/2
とおき,以下の連立方程式を解く。

include("julia-source.txt");

using SymPy
@syms a::positive, r1::positive, y1::positive,
     r2::positive, y2::positive, K::positive, d
s3 = √Sym(3)
r1 = r2 + K/2
eq1 = dist(2a, 0, a, s3*a, 2a - r1, y1) - r1^2
eq2 = dist(0, 0, a, s3*a, r2, y2) - r2^2
eq3 = dist(2a, 2a, a, s3*a, 2a - r1, y1) - r1^2
eq4 = dist(2a, 2a, a, s3*a, r2, y2) - r2^2
eq1 = numerator(apart(eq1, d)) |> simplify
eq2 = numerator(apart(eq2, d)) |> simplify
eq3 = numerator(apart(eq3, d)) |> simplify
eq4 = numerator(apart(eq4, d)) |> simplify;
# res = solve([eq1, eq2, eq3, eq4], (a, y1, r2, y2))

println(eq1, ",  # eq1")
println(eq2, ",  # eq2")
println(eq3, ",  # eq3")
println(eq4, ",  # eq4")

   -K^2/16 - K*r2/4 - sqrt(3)*K*y1/4 - r2^2/4 - sqrt(3)*r2*y1/2 + y1^2/4,  # eq1
   -r2^2/4 - sqrt(3)*r2*y2/2 + y2^2/4,  # eq2
   -K^2/8 - sqrt(3)*K^2/16 - K*a/2 - K*r2/2 - sqrt(3)*K*r2/4 + K*y1/4 + sqrt(3)*a^2 + 2*a^2 - a*r2 - 2*a*y1 - sqrt(3)*a*y1 - r2^2/2 - sqrt(3)*r2^2/4 + r2*y1/2 + sqrt(3)*y1^2/4 + y1^2/2,  # eq3
   2*a^2 - a*r2 + sqrt(3)*a*r2 - sqrt(3)*a*y2 - a*y2 - r2^2/2 - sqrt(3)*r2^2/4 - r2*y2/2 + sqrt(3)*y2^2/4 + y2^2/2,  # eq4

eq2, eq1 を解いて,r2, y1 を求める。

res1 = solve(eq2, r2)[1]  # r2
res1 |> println

   y2*(2 - sqrt(3))

res2 = solve(eq1, y1)[2] |> factor # y1 2番目が適解
res2 |> println

   (sqrt(3) + 2)*(K + 2*r2)/2

eq3, eq4 に r2, y1 を代入して,変数消去する。

eq13 = eq3(y1 => res2, r2 => res1) |> simplify
eq13 |> println

   sqrt(3)*K^2 + 7*K^2/4 - 4*K*a - 2*sqrt(3)*K*a + sqrt(3)*K*y2 + 2*K*y2 + sqrt(3)*a^2 + 2*a^2 - 4*a*y2 + y2^2

eq14 = eq4(y1 => res2, r2 => res1) |> simplify
eq14 |> println

   2*a^2 - 6*a*y2 + 2*sqrt(3)*a*y2 - y2^2 + sqrt(3)*y2^2

eq14 から y2 を求めて,それを eq13 に代入して変数消去する。

res3 = solve(eq14, y2)[2] |> simplify # y2 2番目が適解
res3 |> println

   a*(-sqrt(42 - 24*sqrt(3)) - sqrt(14 - 8*sqrt(3)) + 2*sqrt(3))/2

eq23 = eq13(y2 => res3) |> simplify
eq23 |> println

   sqrt(3)*K^2 + 7*K^2/4 - K*a - 3*K*a*sqrt(42 - 24*sqrt(3))/2 - 5*K*a*sqrt(14 - 8*sqrt(3))/2 - 4*sqrt(3)*a^2 - a^2*sqrt(14 - 8*sqrt(3)) + a^2*sqrt(42 - 24*sqrt(3)) + 7*a^2

eq23 を a について求める。K だけを含む式になる。

res99 = solve(eq23, a)[1] |> simplify  # a 1番目が適解
res99 |> println

   K*(5*sqrt(14 - 8*sqrt(3)) + 3*sqrt(42 - 24*sqrt(3)) + 2 + 2*sqrt(sqrt(3) + 2))/(4*(-4*sqrt(3) - sqrt(2)*sqrt(7 - 4*sqrt(3)) + sqrt(6)*sqrt(7 - 4*sqrt(3)) + 7))

res99 には K が含まれているので simplify できないが,K にかかる係数は単に数値演算なので,簡約化できる。a = K*(4√3 + 7)/2 である。

@syms d
res999 = apart(res99/K, d)*K |> simplify  # a
res999 |> println

   K*(4*sqrt(3) + 7)/2

K に具体的な数値を代入すれば a の値が求まる。

res_a = res999(K => 5042).evalf()  # a
res_a |> println

   35113.0003435246

この後,逆順に代入していくことにより各変数の値を求めることができる。

res_y2 = res3(K => 5042, a => res_a).evalf()  # y2
res_y2 |> println

   42641.6741619770

res_r2 = res1(K => 5042, y2 => res_y2).evalf()  # r2
res_r2 |> println

   11425.8021556128

res_y1 = res2(K => 5042, r2 => res_r2).evalf()  # y1
res_y1 |> println

   52050.1742478581

甲円と乙円の直径の差が 5042 のとき,正方形の一辺の長さは 35113.0003435246 である。

その他のパラメータは以下のとおりである。
K = 5042; a = 35113;  r1 = 13946.802;  y1 = 52050.174;  r2 = 11425.802;  y2 = 42641.674

以下により,一挙に数値解を求めることもできる。

using NLsolve

function nls(func, params...; ini = [0.0])
   if typeof(ini) <: Number
       r = nlsolve((vout, vin) -> vout[1] = func(vin[1], params..., [ini]), ftol=big"1e-40")
       v = r.zero[1]
   else
       r = nlsolve((vout, vin)->vout .= func(vin, params...), ini, ftol=big"1e-40")
       v = r.zero
   end
   return Float64.(v), r.f_converged
end;

function H(u)
   (a, y1, r2, y2) = u
   return [
       -(K/2 + r2)^2 + (y1 - sqrt(3)*(sqrt(3)*a*y1 - a*(-K/2 - r2))/(4*a))^2 + (-K/2 - r2 - (-sqrt(3)*a*y1/2 + a*(-K/2 - r2)/2)/(2*a))^2,  # eq1
       -r2^2 + (r2 - (a*r2/2 + sqrt(3)*a*y2/2)/(2*a))^2 + (y2 - sqrt(3)*(a*r2 + sqrt(3)*a*y2)/(4*a))^2,  # eq2
       -(K/2 + r2)^2 + (-K/2 + a*(-a*(-K/2 - r2) + (-2*a + y1)*(-2*a + sqrt(3)*a))/(a^2 + (-2*a + sqrt(3)*a)^2) - r2)^2 + (-2*a + y1 - (-2*a + sqrt(3)*a)*(-a*(-K/2 - r2) + (-2*a + y1)*(-2*a + sqrt(3)*a))/(a^2 + (-2*a + sqrt(3)*a)^2))^2,  # eq3
       -r2^2 + (-2*a + y2 - (-2*a + sqrt(3)*a)*(-a*(-2*a + r2) + (-2*a + y2)*(-2*a + sqrt(3)*a))/(a^2 + (-2*a + sqrt(3)*a)^2))^2 + (-2*a + a*(-a*(-2*a + r2) + (-2*a + y2)*(-2*a + sqrt(3)*a))/(a^2 + (-2*a + sqrt(3)*a)^2) + r2)^2,  # eq4
   ]
end;
K = 5042
iniv = BigFloat[35, 52, 11, 42].*1000
res = nls(H, ini=iniv)

   ([35113.000343524545, 52050.17424785807, 11425.802155612791, 42641.67416197693], true)

function draw(more=false)
   pyplot(size=(500, 500), grid=false, aspectratio=1, label="", fontfamily="IPAMincho")
   s3 = √3
   K = 5042
   a = K*(4s3 + 7)/2
   y2 = a*(2s3 - sqrt(42 - 24s3) - sqrt(14 - 8s3))/2
   r2 = y2*(2 - s3)
   y1 = (s3 + 2)*(K + 2*r2)/2
   r1 = r2 + K/2
   @printf("K = %.8g; a = %.8g;  r1 = %.8g;  y1 = %.8g;  r2 = %.8g;  y2 = %.8g\n", K, a, r1, y1, r2, y2)
   plot([0, 2a, 2a, 0, 0], [0, 0, 2a, 2a, 0], color=:black, lw=0.5)
   plot!([0, 2a, a, 0], [0, 0, √3a, 0], color=:green, lw=0.5)
   circle(2a - r1, y1, r1)
   circle(r2, y2, r2, :blue)
   segment(0, 2a - 2(2a - √3a), 2a, 2a, :magenta)
   if more
       delta = (fontheight = (ylims()[2]- ylims()[1]) / 500 * 10 * 2) /3  # size[2] * fontsize * 2
       hline!([0], color=:gray80, lw=0.5)
       vline!([0], color=:gray80, lw=0.5)
       point(2a - r1, y1, "甲円:r1,(2a-r1,y1)", :red, :center, delta=-delta/2)
       point(r2, y2, "乙円:r2,(r2,y2)", :blue, :center, delta=-delta/2)
       point(a, √3a, "(a,√3a)", :green, :right, :bottom, delta=delta/2)
       point(a, 0, " a", :black, :left, :bottom, delta=delta/2)
       point(2a, 0, " 2a", :black, :left, :bottom, delta=delta/2)
       plot!(xlims=(0, 75000))
   end
end;

コメント
  • X
  • Facebookでシェアする
  • はてなブックマークに追加する
  • LINEでシェアする

PVアクセスランキング にほんブログ村

PVアクセスランキング にほんブログ村